علت کم بودن کتاب ائمه

علت کم بودن کتاب ائمه
پرسش:
چرا از امامان معصوم (سلام الله علیهم اجمعین) کتاب های اندکی بدست ما رسیده در صورتی که به عنوان مثال امام صادق علیه السلام بیش از 4 هزار شاگرد داشته است و از دانشمندان بزرگ بوده؟

پاسخ اجمالی به علت کم بودن کتاب ائمه هدی سلام الله علیهم اجمعین

شاید علت اینکه ائمه علیهم السلام شخصا و بطور جدی و گسترده اقدام به تألیف کتاب ننموده اند، این بوده که خواستند از باب تقدیم اهم بر مهم، و تامین اهداف اصلی، بیشتر به پرورش افراد بپردازند؛ البته اینگونه نبوده که ائمه علیهم السلام اصلا دست به تالیف نزده باشند، بلکه در منابع روایی از ده ها کتاب به صورت های مختلف مانند تألیف، املا و بیان، جمع آوری اصحاب از امامان معصوم (علیهم اسلام) نام می برند، هر چند بطور قطع و یقین نمی توان همه موارد استناد را قبول نمود چون در اثر حوادث متعدد مانند ایجاد مزاحمت ها از سوی حاکمان ظالم برای آنان و اصحابشان و نیز حوادث طبیعی مثل سیل و زلزله و یا درگیری های قومی و قبیله ای بسیاری از این کتاب ها از بین رفته و به دست ما نرسیده است.

پاسخ تفصیلی به علت کم بودن کتاب ائمه هدی سلام الله علیهم اجمعین

در مورد سؤالتان چند نکته راباید متذکر شویم :

1. از علل مهم این که ائمه علیهم السلام شخصاً و به طور جدی و گسترده اقدام به تألیف ننمودند این بود که خواستند از باب تقدیم اهم بر مهم، بیشتر به پرورش افراد و حفظ مکتب تشیع از طریق پایه گذاری روش اجتهاد [1] بپردازند.

توضیح مطلب اینکه:
الف) امامت استمرار نبوت است و فلسفه وجودی امامت همان فلسفه وجودی نبوت است و در قرآن و روایات هدف اصلی بعثت انبیا، پرورش افراد و دادن حیات معنوی به انسان ها بیان شده است.

– قرآن کریم می فرماید: «ای کسانیکه ایمان آورده اید چون خدا و رسول او شما را به چیزی فراخوانند که زندگیتان می بخشد دعوتشان را اجابت کنید».[2]

– و نیز می فرماید: «اوست خدایی که به میان مردمی بی کتاب پیامبری از خودشان مبعوث داشته تا آیاتش را بر آنها بخواند و آنها را پاکیزه سازد و کتاب و حکمتشان بیاموزد».[3]

و امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرماید: «خداوند انبیاء را فرستاده تا گوهرهای عقل مردم را شکوفا سازد».[4]

ب) پرورش افرادی که خود بتوانند حکم الهی را استنباط کنند و دست به تألیف کتب فقهی و … بزنند علاوه بر اینکه هدف اصلی بعثت انبیاء و فلسفه وجودی امامت را تأمین می کند، موجبات گسترش و انتشار بیشتر و بهتر معارف الهی را نیز فراهم می نمود[5] و برکات زیادی را در پی داشت.

شما در حال مطالعه پاسخ به شبهه علت کم بودن کتاب ائمه هدی سلام الله علیهم اجمعین هستید!

امام خمینى(ره) در رساله‏ ى اجتهاد و تقلید در پاسخ به این سؤال که: چرا ائمه به ویژه امام صادق(ع) که به دلیل شرائط سیاسى زمان و دوره‏ى انتقال حکومت از بنى امیه به بنى عباس، فرصت خوبى براى تشکیل حوزه‏ى درسى و تعلیم و تعلم پیدا کردند، رساله‏ى توضیح المسائل مفصلى که پاسخ‏گوى تمام مسائل شیعیان باشد تدوین نکردند، تا ما امروز نیازى به اجتهاد نداشته باشیم و براى به دست آوردن احکام، محتاج رجوع به روایات – که اغلب به صورت سؤال و جواب است و در خیلى از موارد هم بین آنها تعارض وجود دارد – نباشیم، چنین فرموده اند: اگر ائمه(ع) یک رساله‏ى توضیح المسائل مى نوشتند دیگر نیازى به اجتهاد نبود و کسى به دنبال تحصیل علم و اجتهاد نمى رفت و حوزه‏هاى شیعى پیدا نمى شد، در حالى‏که خودِ وجود این حوزه هاى علمیه مطلوبیت دارد و ثمرات بسیارى بر آن مترتب مى شود. ائمه(ع) مى خواستند این حوزه ها تشکیل شود تا حفظ و دفاع از حریم دین در زمان غیبت تحقق یابد.

با تشکیل همین حوزه هاى علمیه بود که علماى بزرگى تربیت شدند که از یک سو، با پرداختن به معارف دینى از حدیث، رجال، تفسیر، تاریخ، کلام، حکمت، عرفان، اخلاق، فقه و اصول به پاسدارى و حفظ معارف مأثور از ائمه(ع) پرداختند و از سوى دیگر، در مقابل هجوم فرهنگى مذاهب و مکاتب مختلف ایستادند و جامعه‏ى شیعه را از انحراف فرهنگى حفظ کردند[6].

شما در حال مطالعه پاسخ به شبهه علت کم بودن کتاب ائمه هدی سلام الله علیهم اجمعین هستید!

ج) در تمام سیستم های آموزشی، آموزش حضوری محور آموزشهاست حتی امروزه که امکانات آموزش غیر حضوری به صورت حیرت آور پیشرفت کرده و گسترش یافته است، هیچگاه نتوانسته جانشین آموزش حضوری گردد.

د) تألیف کتاب توسط ائمه (علیهم السلام) به طور جدی و گسترده، با توجه به شرایط سیاسی و اجتماعی شاید عواقب نامطلوبی در پی می داشت چون به خاطر موقعیت خاص ائمه حساسیت افراد مخالف و سیاست های حاکم نیز برانگیخته می شد و تمام تلاش رسمی خود را در پی از بین بردن آن کتاب ها یا تحریف آن انجام می دادند که عواقب خطرناک این دو بدیهی و روشن است.

ولی ائمه (علیهم السلام) برای جاودان ماندن مکتب به اصحاب خود دستور می دادند که به تألیف کتب اقدام نمایند و از این طریق بهتر توانستند مکتب را حفظ نمایند چون اولا؛ حساسیت گروه های مخالف و سیاست حاکمان نسبت به اصحاب مثل حساسیت نسبت به ائمه (ع) نبوده است.

و ثانیاً؛ اگر تحریفی در کتاب های اصحاب رخ می داد پیامدهای کمتری می داشت[7] و با اصولی که خود ائمه تعلیم داده بودند، می شد فهمید که آنچه صحابه نقل کرده اند اشتباهی در فهم آنان صورت گرفته است یا در نقل آنان. به همین جهت حجم زیادی از تراث شیعه را احادیث ائمه تشکیل می دهد که به صورت شفاهی به اصحاب ارائه می شد و آنان به کتابت احادیث اقدام می کردند.

شما در حال مطالعه پاسخ به شبهه علت کم بودن کتاب ائمه هدی سلام الله علیهم اجمعین هستید!

2. مطالبی که بیان کردیم بدین معنا نیست که ائمه علیهم السلام هیچ اقدامی برای تالیف ننموده باشند بلکه در منابع روایی ده ها کتاب و تألیف از امامان معصوم علیه السلام یاد شده است[8]. و این ها بر چند نوعند:

الف) برخی از این کتاب ها توسط امام پیشین نگاشته شده و به امام بعدی به عنوان میراث امامت منتقل شده و همین طور از امامی به امام دیگر رسیده، تا در دست امام دوازدهم حضرت مهدی(عج) قرار گرفته است.

ب) برخی از این ها با املای امام و با خط شاگردان نگارش یافته است.

[ج) برخی با خط امامان(ع) برای هدایت افرادی خاص و یا در خواست عده ای و یا به صورت کلی نوشته شده است.

]د) برخی از کتاب های منسوب به امامان(ع) روایات منتسب به آنان است که توسط دیگران در یک یا چند مجموعه روایی گردآوری شده است.

شما در حال مطالعه پاسخ به شبهه علت کم بودن کتاب ائمه هدی سلام الله علیهم اجمعین هستید!

اینک به ذکر تعدادی از کتاب هایی که با یکی از مناسبت های مذکور به امامان(ع) منتسب است می پردازیم:

1ـ “الجامعه”: کتابی است که درباره ی‌ احکام حلال و حرام است که با املای پیامبر(ص) و خط علی(ع) نگارش یافته است.

2ـ “الجفر” مندرجات این کتاب حوادث کائنات است و امام علی(ع) آن را در پوست بُز یا گوسفند نوشت. بدین جهت که بر پوست بُز (یعنی جفر) نوشته شد، آن را “جفر”[9] نامیده اند[10].

3ـ “کتاب علی”: در مورد این کتاب نوشته اند: این کتاب با املای پیامبر(ص) و خط علی(ع) نگارش یافته است و مشتمل بر مسائل مربوط به حلال و حرام است. این کتاب از امام قبلی به امام بعدی به عنوان میراث منتقل شده و بارها مورد استشهاد امامان بعدی قرار گرفته است. برخی گفته اند: این کتاب همان کتاب جامعه است.[11]

4ـ “مصحف فاطمه”: برخی نوشته اند این کتاب کتابی است با املای پیامبر(ص) و خط علی(ع).[12]

شما در حال مطالعه پاسخ به شبهه علت کم بودن کتاب ائمه هدی سلام الله علیهم اجمعین هستید!

برخی گفته اند: بعد از رحلت پیامبر(ص) خداوند فرشته ای را فرستاد تا حزن و اندوه حضرت زهرا(س) را بکاهد. وی با آن بانوی بزرگ هم صحبت شد و حاصل آن همین کتاب است که با املای حضرت زهرا(س) و خط علی(ع) نگارش یافته است.[13]

5ـ کتاب الاداب.

6ـ کتاب الفرائض.

7ـ جمع القرآن و تأویله یا جمع القرآن علی ترتیب النزول.

8ـ کتاب اعلی فیه ستین نوعاً من انواع علوم القرآن؛ از امام علی(ع).

9ـ کتاب فی زکاه الغنم، از امام علی(ع).

10ـ کتاب فی ابواب الفقه؛ از امام علی(ع).

11ـ کتاب آخر فی الفقه؛ از امام علی(ع).

12ـ عهدنامه مالک اشتر؛ ازامام علی(ع).

13ـ وصیت به محمد بن حنفیه؛ از امام علی(ع).

14ـ قضاوت های امیرالمؤمنین؛ (جمع آوری قضاوت های آن حضرت)

شما در حال مطالعه پاسخ به شبهه علت کم بودن کتاب ائمه هدی سلام الله علیهم اجمعین هستید!

15ـ مسند امام علی(ع)، این کتاب را نسائی از روایات امام علی(ع) جمع آوری نموده است.

16ـ نهج البلاغه، سید رضی از سخنان حضرت علی(ع) آن را جمع آوری نموده است.

17ـ جنه الاسماء از امام علی(ع).

18ـ غررالحکم و دررالکلم، عبدالواحد آمدی از کلمات حضرت جمع آوری نموده است.

19ـ کتاب معماهای علی(ع).

20ـ الامثال الامام علی بن ابی طالب.[14]

21ـ الصحیفه الکامله فی الادعیه؛ از امام چهارم(ع).

22ـ الصحیفه الثانیه السجادیه؛ جمع آوری توسط شیخ حُرّ عاملی.

شما در حال مطالعه پاسخ به شبهه علت کم بودن کتاب ائمه هدی سلام الله علیهم اجمعین هستید!

23ـ الصحیفه الثالثه السجادیه؛ جمع آوری توسط میرزا عبدالله اصفهانی، معروف به افندی، صاحب ریاض العلما.

24ـ الصحیفه الرابعه السجادیه؛ جمع آوری توسط میرزا حسین نوری.

25ـ الصحیفه الخامسه السجادیه؛ جمع آوری توسط سید محسن امین، صاحب اعیان الشیعه.

26ـ رساله حقوق؛ از امام سجاد(ع).[15]

27ـ کتاب التفسیر؛ از امام باقر(ع).

28ـ رساله امام باقر(ع) به سعد الخیر.

29ـ کتاب الهدایه؛ از امام باقر(ع).[16]

30ـ جعفر ابیض، امام صادق(ع) فرمود: “نزد من جفر ابیض است و محتوایش: زبور داود، تورات موسی،‌ انجیل عیسی،‌صحف ابراهیم و حلال و حرام و مصحف فاطمه است، مصحف فاطمه قرآن نیست، بلکه در آن هر حکمی که مورد نیاز بشر باشد، وجود دارد”.[17]

شما در حال مطالعه پاسخ به شبهه علت کم بودن کتاب ائمه هدی سلام الله علیهم اجمعین هستید!

در روایتی دیگر آمده است است که در مصحف فاطمه(س) اخبار کائنات مندرج است، نه حلال و حرام،‌ همان گونه که در مصحف فاطمه بیان شد.

30ـ رساله امام ششم به نجاشی (والی اهواز) معروف به رساله عبدالله بن نجاشی.

31ـ توحید مفضل؛ امام صادق(ع) در مورد خداشناسی، املا نمود و مفضل بن عمر آن را به نگارش در آورد.

32ـ کتاب اهلیلجه؛ از امام صادق(ع).

33ـ کتاب مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه، منسوب به امام صادق(ع).

34ـ نثر الدرر، منسوب به امام صادق(ع).

35ـ وصیت به هشام بن حکم و ویژگی های عقل؛ از امام هفتم(ع).[18]

36ـ علل الاحکام الشرعیه؛ امام رضا(ع) در جواب مسائل محمد بن سنان نوشت.[19]

37ـ العلل فضل بن شاذان؛ او از امام رضا(ع) استماع نمود و به نگارش در آورد.

شما در حال مطالعه پاسخ به شبهه علت کم بودن کتاب ائمه هدی سلام الله علیهم اجمعین هستید!

38ـ رساله ذهبیه؛ در مورد طب از امام هشتم(ع).

39ـ فقه الرضا(ع).

۴۰ـ صحیفه الرضا یا مسند الرضا از امام هشتم(ع).[20]

41ـ عیون الاخبار؛ شیخ صدوق از روایات امام هشتم(ع) جمع آوری نموده است.[21]

42ـ رساله جبر و تفویض؛ از امام هادی(ع).

43ـ اجوبه؛ پاسخ به سؤالات یحیی بن اکثم؛ از امام هادی(ع).

44ـ قطعه من احکام الدین؛ از امام هادی(ع).

45ـ تفسیر؛ منسوب به امام حسن عسکری(ع).

46ـ مواعظ قصار؛ از امام حسین عسکری(ع).

47ـ رساله منقبت؛ از امام حسن عسکری(ع).

48ـ مکاتبات الرجال؛‌ از امام حسن عسکری(ع).[22]

شما در حال مطالعه پاسخ به شبهه علت کم بودن کتاب ائمه هدی سلام الله علیهم اجمعین هستید!

3. تذکر این نکته ضروری است که به طور قطع و یقین نمی توان اَسناد همه این تالیفات را قبول نمود، چون با توجه به فاصله زمانی بین زمان ما و زمان ائمه(ع) و نیز با توجه به محدودیت های اطلاع رسانی زمان معصومان(ع) و با توجه به سیاست های حاکمان مبنی بر منع کتابت حدیث[23] یا حصر امامان(ع) و ایجاد مزاحمت ها برای آنان و اصحاب ایشان از قبیل آتش زدن و تخریب منازل و یا وقوع بسیاری از حوادث طبیعی مثل سیل وزلزله[24] و یا در گیریهای قومی و قبیله ای[25] بسیاری از این کتابها ازبین رفته و بدست ما نرسیده است.

شما در حال مشاهده منابع پاسخ به شبهه علت کم بودن کتاب ائمه هدی سلام الله علیهم اجمعین هستید!

[1] بدیهی است که که بکار گیری این روش در طول تاریخ مخصوصا در زمانی که ائمه حضور مستقیم در جامعه ندارند، ضامن بقای دین و مکتب تشیع می باشد.
[2] انفال، 24.
[3] جمعه، 2.
[4] نهج البلاغه، خطبه 1.
[5] این افراد مانند دائره المعارف زنده و سخنگو عمل می کردند و با حضور در جوامع مختلف با گفتار و عمل خود بهترین عنصر برای تبلیغ و انتشار معارف محسوب می شدند.
[6]. نک: هادوی تهرانی، مهدی، تاریخ علم اصول، صص74-76.
[7] بدیهی است که پیامدهای تحریف در متنی که به قظع و یقین منتسب به ائمه است و خود امام آنرا نگاشته باشد، و تحریف در متنی که منتسب به یکی از شاگردان امامان باشد، همسان نخواهد بود.
[8] نک: نرم افزار پرس و جو، پاسخ : واحد پاسخ به سؤالات دفتر تبلیغات اسلامی، به پرسش: لطفاً نام کتاب های امامان ما را بگویید. هر کدام از کتاب ها برای کدام امامان(ع) است؟ توضیح دهید.
[9] جفر علمی است که به وسیله آن حوادث جهان تا هنگام انقراض آن شناخته می‏شود. این دانش در اختیار امیرالمؤمنین و امامان معصوم – علیهم السلام- بوده و دانشمندان مغرب زمین آن را منسوب به اهل بیت(ع) می‏دانند. علامه دهخدا گوید: «در کتاب کشاف اصطلاحات الفنون آمده است: علم جفر و جامعه دو موضوعی است که امیرالمومنین(ع) آن را به روش حروف در دو کتاب تدوین نمودند و حوادث جهان را تا انقراض عالم آوردند و مسلما امامان معصوم(ع) بعد از آن بزرگوار از این دانش اطلاع داشته‏اند و مسائل مربوط به آینده را از آن استخراج می‏کردند. آنچه را امام هشتم(ع) در جواب مأمون از جهت قبولی ولایت عهدی فرمودند: که من این تکلیف را که بعد از تو جانشین و خلیفه باشم می‏پذیرم ولیکن این امر تحقق پیدا نخواهد کرد؛ یعنی قبل از آن، من از دنیا خواهم رفت. سید سند این پیشگویی را منتسب به علم جفر وجامع می‏داند، (لغت نامه دهخدا ج 5 ص 6852) .
امام صادق(ع) نیز فرمود: ان عندنا الجفر الاحمر و الابیض و مصحف فاطمه(س) و عندنا الجامعه فیها جمیع ما تحتاج الناس الیه… ،(بحار الانوار ج 26 ص 18 – ارشاد شیخ مفید ص257 احتجاج طبرسی ج 2 ص132).

در رابطه با میزان صحت این علم طبیعی است که اصول بنیادین آن که در اختیار معصومین است قطعی و مصون از خطاست. اما همین که از آن دایره خارج شود و جنبه آموزشی پیدا کند – به فرض امکان – مانند دیگر علوم ظنی خواهد بود.

شما در حال مشاهده منابع پاسخ به شبهه علت کم بودن کتاب ائمه هدی سلام الله علیهم اجمعین هستید!

پایه‏ های این دانش بر نوعی ریاضیات پیچیده استوار است. البته پیگیری آن را به شما توصیه نمی‏کنیم ولی می‏توانید در منابع زیر، اطلاعاتی در مورد آن تحصیل کنید:

1ـ نفایس الفنون، شمس الدین آملی.
2ـ سرمایه سخنوران، ج 1، مقدم.
3ـ گلزار اکبری، نهاوندی.
4ـ انواع و اشکال شناخت، آل اسحاق.

[10] حسن بن فروخ، بصائرالدرجات، ص 157 – 159؛ سید مرتضی عسکری، معالم المدرستین، ج 2، ص223.
[11] محمد بن خالد برقی، المحاسن، ص 193.
[12] حسن فروخ، همان،ص 158 – 157.
[13] همان، ص 153؛ کافی، کلینی، ح 1، ص 24.
[14] سید محسن امین، اعیان الشیعه، ج 2، ص 332 و 333.
[15] همان، ص 457 و 476
[16] همان، ص 518 – 476
[17] کافی، ج 1، ص 240
[18] سید محسن امین، همان، ص 518 – 521.
[19] همان، ص 539.
[20] همان، ص 566 – 568 و حسن فروخ، همان، ،ص 158 – 157.
[21] سید محسن امین، همان، ص 584؛ حسن فروخ، همان، ص 153؛ کافی، کلینی، ح 1، ص 24.
[22] همان، ص 588.
[23] نک: هادوی تهرانی، مهدی، تأملات در علم اصول فقه،کتاب اول دفتر ششم، صص94-101.
[24] مانند از بین رفتن کتابهای ابن ابی عمیر؛ جامع الروات اردبیلی،ج 2 ،ص 51.
[25] مثل آتش زدن کتابخانه شیخ طوسی؛ مقدمه رجال شیخ طوسی، ص 17.

منبع:سایت اسلام کوئست
تهیه شده در واحد پاسخگویی به شبهات سایت مسلمان